Omzien naar elkaar
Eenzaamheid en de kerk
Het Leger des Heils heeft in 2008 een onderzoek gepubliceerd waaruit blijkt dat meer Nederlanders zich vaker ernstig eenzaam voelen. In vijf jaar tijd is het aantal verdubbeld, van vijf naar tien procent. Dat lijkt niet zo schokkend, maar in die ene snelle conclusie dat tien procent van de Nederlandse bevolking zich eenzaam voelt, praat je wel over meer dan een miljoen mensen! En dat zijn dan niet alleen ouderen, maar het gaat ook om twaalf procent van de jongeren van 18 tot 24 jaar!
Misschien verbaast het u dat zoveel jongeren zich ook eenzaam voelen. Het ND schrijft in een artikel:‘Jongeren voelen zich eenzamer dan ouderen’. Naast verrassend was het artikel ook schokkend, want uit onderzoek is gebleken dat slechts een kleine twintig procent van de Nederlanders ook daadwerkelijk bereid is eraan bij te dragen dat de eenzaamheid in onze samenleving kleiner wordt.
De eenzaamheid neemt dus toe terwijl maar een klein deel van onze bevolking bereid is om dit probleem aan te pakken.
Misschien verbaast het u dat zoveel jongeren zich ook eenzaam voelen. Het ND schrijft in een artikel:‘Jongeren voelen zich eenzamer dan ouderen’. Naast verrassend was het artikel ook schokkend, want uit onderzoek is gebleken dat slechts een kleine twintig procent van de Nederlanders ook daadwerkelijk bereid is eraan bij te dragen dat de eenzaamheid in onze samenleving kleiner wordt.
De eenzaamheid neemt dus toe terwijl maar een klein deel van onze bevolking bereid is om dit probleem aan te pakken.
Signalen binnen de kerk
Maar gelukkig gaat dit allemaal over de wereld daarbuiten en niet over onze kerken. Toch?
Een citaat uit een streekgemeente: “We wonen hier al 25 jaar en zetten ons echt wel in, maar we komen er gewoon niet tussen”. Of neem de opmerking van een diaken uit een plaats in het noorden die het Diaconaal Steunpunt mailde: “Er zijn signalen binnen onze gemeente dat nieuwkomers zich slecht opgenomen voelen. Hierdoor kunnen ze vereenzamen of gaan kerkshoppen.” Of neem het feit dat sommige kerkleden in een stadsgemeente niet naar de kerk gaan, omdat ze niet alleen durven gaan en ze niemand echt goed kennen. Dit zijn nog maar een paar situaties. Er zijn nog veel meer doelgroepen en specifieke situaties te noemen. Eenzaamheid gaat onze kerkdeuren niet voorbij. Niet voor niets wordt het genoemd in het bevestigingsformulier voor diakenen. En omdat het een probleem is dat groeit, willen we in dit artikel verder nadenken over eenzaamheid in de kerk. Van daaruit hoop ik dat we samen, vanuit diaconale invalshoek vooral ook, aan de slag gaan met de concrete mogelijkheden die er zijn en waarvan een aantal in dit artikel worden beschreven!
Een citaat uit een streekgemeente: “We wonen hier al 25 jaar en zetten ons echt wel in, maar we komen er gewoon niet tussen”. Of neem de opmerking van een diaken uit een plaats in het noorden die het Diaconaal Steunpunt mailde: “Er zijn signalen binnen onze gemeente dat nieuwkomers zich slecht opgenomen voelen. Hierdoor kunnen ze vereenzamen of gaan kerkshoppen.” Of neem het feit dat sommige kerkleden in een stadsgemeente niet naar de kerk gaan, omdat ze niet alleen durven gaan en ze niemand echt goed kennen. Dit zijn nog maar een paar situaties. Er zijn nog veel meer doelgroepen en specifieke situaties te noemen. Eenzaamheid gaat onze kerkdeuren niet voorbij. Niet voor niets wordt het genoemd in het bevestigingsformulier voor diakenen. En omdat het een probleem is dat groeit, willen we in dit artikel verder nadenken over eenzaamheid in de kerk. Van daaruit hoop ik dat we samen, vanuit diaconale invalshoek vooral ook, aan de slag gaan met de concrete mogelijkheden die er zijn en waarvan een aantal in dit artikel worden beschreven!
God van relaties
We beginnen bij het begin. We moeten heel erg goed beseffen dat je God niet in één woord kunt vangen. Dat willen we dan ook niet proberen. Maar onze God is, naast heel veel andere dingen, zeker ook een God van relaties. Dat zien we direct al in Zijn natuur. Eén God, maar toch drie personen. En die drie personen, Vader, Zoon en Geest, staan in perfecte en liefdevolle relatie tot elkaar.
Naast Zijn natuur getuigt heel Gods Woord (en ook Zijn schepping trouwens) van Zijn liefde voor ons en hoeveel het Hem waard is geweest om de gebroken relatie te herstellen. Steeds weer wordt duidelijk dat Gods hart uit gaat naar de zwakke en naar hen die niet goed voor zichzelf kunnen zorgen. Hij wil hen tot helper zijn.
Omdat wij naar Gods beeld zijn geschapen, zegt dat iets over hoe we met Hem en met elkaar mogen omgaan. In liefde en respect mogen (moeten) we voor elkaar zorgen, met dezelfde barmhartige en liefdevolle houding als Hij (Luk 6:36). Daarin mogen we laten zien dat we naar Zijn beeld zijn geschapen.
Naast Zijn natuur getuigt heel Gods Woord (en ook Zijn schepping trouwens) van Zijn liefde voor ons en hoeveel het Hem waard is geweest om de gebroken relatie te herstellen. Steeds weer wordt duidelijk dat Gods hart uit gaat naar de zwakke en naar hen die niet goed voor zichzelf kunnen zorgen. Hij wil hen tot helper zijn.
Omdat wij naar Gods beeld zijn geschapen, zegt dat iets over hoe we met Hem en met elkaar mogen omgaan. In liefde en respect mogen (moeten) we voor elkaar zorgen, met dezelfde barmhartige en liefdevolle houding als Hij (Luk 6:36). Daarin mogen we laten zien dat we naar Zijn beeld zijn geschapen.
Eén lichaam - aan elkaar gegeven
God leert ons door de hele Bijbel heen dat we in het omgaan met elkaar verder moeten kijken dan onze neus lang is. We leren bijvoorbeeld uit het verhaal van de zalving van koning David door Samuel dat God hele andere criteria hanteert dan Samuël.
Keer op keer leert de Bijbel, leert God ons, dat iedereen in het lichaam van Christus er toe doet! Iedereen heeft van de Heilige Geest gaven gekregen, bestemd voor de opbouw van het lichaam (zie bijv. 1 Cor 12:7). Daarbij kan dus niemand gemist worden! Dat is de werkelijkheid zoals God die heeft gegeven. Helaas zien en ervaren wij die werkelijkheid soms maar moeilijk. Hanteren wij niet vaak een werelds beeld, waarbij we een bepaalde lat leggen waaraan iedereen wel eerst moet voldoen voordat hij of zij kan meehelpen aan de opbouw van het lichaam van Christus?!
Blijkbaar hebben we het hard nodig om weer terug te gaan naar het Bijbelse uitgangspunt dat in de kerk iedereen even waardevol is! En dus moeten we weer door de bril van God gaan kijken. Gods werkelijkheid moet weer ons uitgangspunt worden. Juist de kerk zou een plek moeten zijn waarin iedereen zich thuis mag voelen, liefde mag ontvangen en uitdelen.
Keer op keer leert de Bijbel, leert God ons, dat iedereen in het lichaam van Christus er toe doet! Iedereen heeft van de Heilige Geest gaven gekregen, bestemd voor de opbouw van het lichaam (zie bijv. 1 Cor 12:7). Daarbij kan dus niemand gemist worden! Dat is de werkelijkheid zoals God die heeft gegeven. Helaas zien en ervaren wij die werkelijkheid soms maar moeilijk. Hanteren wij niet vaak een werelds beeld, waarbij we een bepaalde lat leggen waaraan iedereen wel eerst moet voldoen voordat hij of zij kan meehelpen aan de opbouw van het lichaam van Christus?!
Blijkbaar hebben we het hard nodig om weer terug te gaan naar het Bijbelse uitgangspunt dat in de kerk iedereen even waardevol is! En dus moeten we weer door de bril van God gaan kijken. Gods werkelijkheid moet weer ons uitgangspunt worden. Juist de kerk zou een plek moeten zijn waarin iedereen zich thuis mag voelen, liefde mag ontvangen en uitdelen.
Diaconale gemeente
Gelukkig hebben we hier diakenen voor! Zij hebben de taak er voor te zorgen dat “In de gemeente van Christus niemand ongetroost mag leven onder eenzaamheid”. Zij zijn verantwoordelijk en het probleem ligt dus op hun bordje. Inderdaad komen deze woorden uit het formulier voor bevestiging van diakenen. Maar het staat wel bij de beschrijving van de diaconale roeping van de hele gemeente! Op dit punt in het formulier is de diaken nog niet eens aan bod gekomen!
Het is de taak van alle leden van het lichaam van Christus om naar elkaar om te zien. De gaven die de Geest aan een ieder van ons heeft toevertrouwd zijn voor de opbouw van de hele gemeente! Aan die dienende gemeente zijn diakenen gegeven, ter wille van het dienen door de gemeenteleden. Dus niet om de leden al het werk uit handen te nemen, maar juist om ze daarbij te helpen. De diakenen kunnen het omzien naar elkaar stimuleren en coördineren en de mensen uit hun wijk daarin toerusten. Zo is een diaken er op gericht dat de gemeenschap die de Heilige Geest geeft ook daadwerkelijk zichtbaar wordt, zodat iedereen aan onze liefde voor elkaar kan zien dat we bij Jezus horen (Joh 13:35). Kortom, we moeten allemaal aan de slag!
Het is de taak van alle leden van het lichaam van Christus om naar elkaar om te zien. De gaven die de Geest aan een ieder van ons heeft toevertrouwd zijn voor de opbouw van de hele gemeente! Aan die dienende gemeente zijn diakenen gegeven, ter wille van het dienen door de gemeenteleden. Dus niet om de leden al het werk uit handen te nemen, maar juist om ze daarbij te helpen. De diakenen kunnen het omzien naar elkaar stimuleren en coördineren en de mensen uit hun wijk daarin toerusten. Zo is een diaken er op gericht dat de gemeenschap die de Heilige Geest geeft ook daadwerkelijk zichtbaar wordt, zodat iedereen aan onze liefde voor elkaar kan zien dat we bij Jezus horen (Joh 13:35). Kortom, we moeten allemaal aan de slag!
Onze samenkomsten
Stel je eens voor dat onze gemeente nog eens een brief van een apostel zou ontvangen. Dit keer gaat het niet over materiële armoede en honger, maar over sociale armoede en eenzaamheid. De apostel schrijft:
"U gelooft in de gemeenschap der Heiligen? Nou 17 ik kan u niet prijzen om uw samenkomsten. Die doen meer kwaad dan goed. …... u komt niet samen om de gemeenschap in Christus te vieren. 21 Van wie samen komen, spreekt u alleen met wie u goed kent, zodat de een het te druk heeft en de ander alleen is. 22 Hebt u soms geen eigen huis waar u kunt afspreken met vrienden en familie? Of veracht u de gemeente van God en wilt u de eenzamen onder u vernederen? Wat moet ik hierover zeggen? Moet ik u soms prijzen? Dat doe ik in geen geval…
28 Laat daarom iedereen zichzelf eerst toetsen voordat hij met de gemeente bijeenkomt, 29 want wie samenkomt maar niet beseft dat het om het lichaam van de Heer gaat, roept zijn veroordeling af over zichzelf … 33 Daarom, broeders en zusters, wees gastvrij voor elkaar wanneer u samenkomt (voor de eredienst). 34 Wie alleen vrienden of familie wil treffen kan beter thuis afspreken. Dan leiden uw samenkomsten tenminste niet tot uw veroordeling (1 Cor 11:17-34 - het aantal woorden dat is aangepast is minimaal!).
"U gelooft in de gemeenschap der Heiligen? Nou 17 ik kan u niet prijzen om uw samenkomsten. Die doen meer kwaad dan goed. …... u komt niet samen om de gemeenschap in Christus te vieren. 21 Van wie samen komen, spreekt u alleen met wie u goed kent, zodat de een het te druk heeft en de ander alleen is. 22 Hebt u soms geen eigen huis waar u kunt afspreken met vrienden en familie? Of veracht u de gemeente van God en wilt u de eenzamen onder u vernederen? Wat moet ik hierover zeggen? Moet ik u soms prijzen? Dat doe ik in geen geval…
28 Laat daarom iedereen zichzelf eerst toetsen voordat hij met de gemeente bijeenkomt, 29 want wie samenkomt maar niet beseft dat het om het lichaam van de Heer gaat, roept zijn veroordeling af over zichzelf … 33 Daarom, broeders en zusters, wees gastvrij voor elkaar wanneer u samenkomt (voor de eredienst). 34 Wie alleen vrienden of familie wil treffen kan beter thuis afspreken. Dan leiden uw samenkomsten tenminste niet tot uw veroordeling (1 Cor 11:17-34 - het aantal woorden dat is aangepast is minimaal!).
Eredienst als ontmoeting
Onze eredienst staat voor ontmoeting. Allereerst voor de wonderlijke ontmoeting met God! Wij mogen als gemeente de Heer van de kerk ontmoeten. Maar daarnaast is het zeker ook een ontmoeting met elkaar, als levende bouwstenen van Christus kerk.
In onze erediensten is de ontmoeting met God tot in details uitgedacht en vormgegeven. Hoe compleet anders is het bij de ontmoeting met elkaar! Die is namelijk maximaal vrijblijvend en vrijwel niet geregeld. Zo wordt dit wezenlijke aspect van het lichaam van Christus overgelaten aan het ‘toeval’, aan wat de mensen er zelf van maken.
We moeten ons daarbij goed realiseren dat in de afgelopen decennia het leven in een hechte zuil sterk is afgenomen. Waar je elkaar vroeger toch wel tegen kwam (gewenst of niet), is dat nu veel minder vanzelfsprekend. We leven in een tijd van individualisme. Daarnaast is de mobiliteit sterk toegenomen en heeft iedereen het druk, druk, druk. Aandacht voor elkaar in de gemeente is niet meer zo vanzelfsprekend. Onze invulling van de eredienst en de zondag er omheen brengt daarom, zeker tegenwoordig, een groot risico met zich mee dat mensen buiten de boot vallen.
In onze erediensten is de ontmoeting met God tot in details uitgedacht en vormgegeven. Hoe compleet anders is het bij de ontmoeting met elkaar! Die is namelijk maximaal vrijblijvend en vrijwel niet geregeld. Zo wordt dit wezenlijke aspect van het lichaam van Christus overgelaten aan het ‘toeval’, aan wat de mensen er zelf van maken.
We moeten ons daarbij goed realiseren dat in de afgelopen decennia het leven in een hechte zuil sterk is afgenomen. Waar je elkaar vroeger toch wel tegen kwam (gewenst of niet), is dat nu veel minder vanzelfsprekend. We leven in een tijd van individualisme. Daarnaast is de mobiliteit sterk toegenomen en heeft iedereen het druk, druk, druk. Aandacht voor elkaar in de gemeente is niet meer zo vanzelfsprekend. Onze invulling van de eredienst en de zondag er omheen brengt daarom, zeker tegenwoordig, een groot risico met zich mee dat mensen buiten de boot vallen.
Ontmoeting organiseren
Wat kan helpen bij het zoeken naar oplossingen voor eenzaamheid in de kerk? Uit een in 2009 (16 april) in het ND genoemd onderzoek blijkt dat mogelijkheden tot ontmoeting de relaties sterk kunnen beïnvloeden. Met andere woorden: wanneer er in de kerk concreet meer aandacht is voor onderlinge ontmoeting, is de kans groot dat er meer contacten ontstaan en dat de eenzaamheid daardoor afneemt.
Het is dus belangrijk om ontmoetingsmomenten te stimuleren of te creëren om zo de onderlinge verbondenheid in de gemeente te versterken. Daarbij is het verstandig om zoveel mogelijk aan te sluiten bij reeds bestaande patronen en structuren. Het opzetten van miniwijken of kringen is uiteraard prima, maar vaak is dit een nieuwe (cultuurvreemde en dus vrijblijvende) structuur. Daarnaast is het maar de vraag of het invoeren van een nieuwe structuur altijd een treffend antwoord is. Het is in ieder geval logisch om aan te sluiten bij de eredienst, als grondpatroon van het gemeenteleven.
Het is dus belangrijk om ontmoetingsmomenten te stimuleren of te creëren om zo de onderlinge verbondenheid in de gemeente te versterken. Daarbij is het verstandig om zoveel mogelijk aan te sluiten bij reeds bestaande patronen en structuren. Het opzetten van miniwijken of kringen is uiteraard prima, maar vaak is dit een nieuwe (cultuurvreemde en dus vrijblijvende) structuur. Daarnaast is het maar de vraag of het invoeren van een nieuwe structuur altijd een treffend antwoord is. Het is in ieder geval logisch om aan te sluiten bij de eredienst, als grondpatroon van het gemeenteleven.
Herinrichting van eredienst
Maar hoe doen we dat dan? Daarbij moeten we allereerst de volgende vraag beantwoorden: is de zondag daadwerkelijk een dag van de ontmoeting van de gemeenschap der heiligen of blijft het een hoogliturgische werkelijkheid?
Concreet wordt het als je een aantal vervolgvragen stelt. Worden mensen die niet (alleen) in de kerk kunnen of durven komen, bezocht of opgehaald? Worden leden en gasten hartelijk welkom geheten en zo nodig wegwijs gemaakt of worden alleen de bekenden begroet? Wordt er in een grote gemeente ook aandacht besteed aan een veilige, herkenbare omgeving? Bijvoorbeeld doordat wijkleden bij elkaar in de buurt zitten? In het laatste geval worden gasten zeker gesignaleerd en krijgen ze als vanzelf aandacht. Ook worden daardoor gemeenteleden gemist en kan opbouwende aandacht aan hen worden besteed. Daarmee geef je hen dan het gevoel dat ze er toe doen!
Concreet wordt het als je een aantal vervolgvragen stelt. Worden mensen die niet (alleen) in de kerk kunnen of durven komen, bezocht of opgehaald? Worden leden en gasten hartelijk welkom geheten en zo nodig wegwijs gemaakt of worden alleen de bekenden begroet? Wordt er in een grote gemeente ook aandacht besteed aan een veilige, herkenbare omgeving? Bijvoorbeeld doordat wijkleden bij elkaar in de buurt zitten? In het laatste geval worden gasten zeker gesignaleerd en krijgen ze als vanzelf aandacht. Ook worden daardoor gemeenteleden gemist en kan opbouwende aandacht aan hen worden besteed. Daarmee geef je hen dan het gevoel dat ze er toe doen!
Collecte
Een andere mogelijkheid is dat het onderling gesprek op gang wordt gebracht door enkele gerichte vragen rond het doel van de collecte te stellen. De collecte is immers het moment van de uiting van dankbaarheid. Zo worden zowel de onderlinge ontmoeting als een groter bewustzijn van de dankbaarheid gestimuleerd.
Koffiedrinken
Ook is het mogelijk om standaard na de dienst in kleinere groepen ‘koffie te drinken’. Als dit dan nog wordt gecombineerd met een preekbespreking waarin het Woord wordt vertaald naar het alledaagse praktische leven, snijdt het mes zelfs aan meerdere kanten. Het risico van deze - overigens goede –oplossing is, dat het als vrijblijvend wordt gezien. Maar beter iets dan niets.
De sandwichdienst
Gelukkig zijn er tegenwoordig ook al voorbeelden van een ‘geknipte’ dienst. Dan is er na het eerste deel van de eredienst tijd voor ontmoeting en verwerking, waarna vervolgens het tweede deel vorm krijgt. Een dergelijke vorm biedt alle mogelijkheden om diaconale ontmoeting een eigen plek te geven in de eredienst. De Chr.Geref. Kerk in Eindhoven deed met een dergelijke vorm ervaring op (ND. april 2009). Naast deze gemeente zijn er overigens ook in andere kerkelijke stromingen dergelijke vormen van eredienst. Als je dit dan een sandwichdienst noemt, dan is het daarna nog maar een kleine stap naar een gezamenlijke maaltijd ertussen in.
Middagdienst
Aansluitend op deze laatste vorm nog het volgende over de invulling van de tweede kerkdienst. Daar is creativiteit voor nodig. Zouden we bij het nadenken over de invulling van de tweede dienst dit misschien ook kunnen doen vanuit dezelfde bril van ontmoeting met elkaar? Zodat de ontmoeting met God in de eerste dienst concreet handen en voeten krijgt in de ontmoeting met elkaar in de tweede dienst. Daarmee zijn beide diensten vanuit een eigen karakter afwisselend.
Oog voor elkaar
Belangrijk bij al deze voorbeelden is dat er oog is voor de mensen om je heen. Komen zij tot hun recht? Wat kan ik er aan bijdragen dat zij dichter bij God komen? Het mag duidelijk zijn dat er vanuit een dergelijke visie geen ruimte meer is voor consumentisme, maar dat iedereen betrokken wordt en blijft bij de eredienst en op elkaar.
Gelukkig gebeurt er al veel op dit vlak. Daar mogen we dankbaar voor zijn. En toch moeten we op onze qui-vive blijven, want de eenheid is een fragiel iets. En uiteraard is niet alles maakbaar. Dat houdt ons bescheiden en nuchter, maar het mag ons niet gelaten en onverschillig maken!
Het uitgangspunt blijft: laat alles aan de Geest over, maar niet aan het toeval. Net zoals er zonder Bijbelkringorganisatie geen gezamenlijke Bijbelstudie ontstaat, wordt zonder aandacht voor ontmoeting de eenzaamheid in de kerk ook niet minder.
Gelukkig gebeurt er al veel op dit vlak. Daar mogen we dankbaar voor zijn. En toch moeten we op onze qui-vive blijven, want de eenheid is een fragiel iets. En uiteraard is niet alles maakbaar. Dat houdt ons bescheiden en nuchter, maar het mag ons niet gelaten en onverschillig maken!
Het uitgangspunt blijft: laat alles aan de Geest over, maar niet aan het toeval. Net zoals er zonder Bijbelkringorganisatie geen gezamenlijke Bijbelstudie ontstaat, wordt zonder aandacht voor ontmoeting de eenzaamheid in de kerk ook niet minder.